3.1 Jan Claeus in Heeze (ong.1450)
Uit de wirwar van gegevens die me ter beschikking stonden bleek één ding al snel: de naam Box werd op een aantal manieren gebruikt. Pas met Jan Anthonis Box (*1544) wordt het de achternaam die sindsdien is gevoerd. Ervoor was het een “alias” of bijnaam die werd toegevoegd aan de patroniem of vadersnaam (zie ook Van Drie e.a. 1988: 74; 222 [1]).
Het is waarschijnlijk dat Box geassocieerd was met een plaats, waarnaar de mensen werden genoemd (zie 3.2). Dit betekent dat het vóór Jan Anthonis geen geslachtsnaam is en personen met de naam Box mogelijk slechts verbonden waren door de plek waar ze woonden. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat een echtgenoot de naam Box van zijn bruid overneemt nadat hij kennelijk gaat wonen in de buurt waar zij vandaan komt.
Nog een tweede opmerking. In Brabant (Van Drie, op.cit.: 222) worden patroniemen nog wel eens gecombineerd waardoor een lange ‘namenserie’ ontstaat. Zo kan iemand Anthonis Henricks Jan Claeus zn. heten. Hierdoor werd verwarring verkleind tussen mensen met dezelfde vadersnaam.
Het voorbeeld van deze Anthonis is precies ook het geval waardoor ik de schakel vond tussen de geslachtsnaam Box en de vadersnaam Jan Claeus. De vader van Jan (*1544) was immers waarschijnlijk Anthonis. Nu bleek op één plaats in de stukken van Van Asten (Cijnsboek in Kasteel Archief Heeze Nr 8-1: Fol. 2 verso) een serie namen te staan: Anthoenis Jan Box, Jan Anthoenis Box, Anthoenis Henrick Jan Claeus alias Bocx en Henrick Jan Claeus.
Hiermee was één indicatie gegeven dat er een mogelijk verband kon bestaan tussen de twee achternamen. Een tweede indicatie was het onderwerp waarop deze relatie betrekking had: een stuk land “omtrent heseracker bij Sint Jobs capelle onder t gehuechte of hertscappe van den Venne”. Nu wisten we al uit het werk van Dudok van Heel dat de familie Box in de zestiende eeuw een “St.Jobsakker” bezat, waardoor ook de plaats bepaald was. Tenslotte bleek na alle stukken te hebben doorgenomen dat inderdaad de lijn naar Jan Claeus bevestigd kon worden.
Op grond daarvan kon de aangegeven genealogie (Fig. 3.1) getekend worden.
Fig. 3.1 Parenteel van Anthonis Jansen Box (*r – +na 1620)
Over die eerste Jan Jan Claeus weten we niet veel. Hij was de eigenaar van een beemd “Die Elswinckel” te Heeze (Van Asten – hierna vA: p.102) en moet rond 1500 geleefd hebben. Hij was mogelijk verwant aan Jacop Bo(u)x, aangezien zijn zonen samen met deze Jacop een deel van een erfenis uit de “…aelenborch” ontvingen. Hij kreeg in ieder geval twee zonen Henric en Jan Jan Claeussen de Jonghe. Ik ben niet dieper op de laatste ingegaan; het is mogelijk dat hij borgemeester[2] van Heeze was rond 1575 (vA:p.1208).
Henric Jan Claeus leefde in de eerste helft van de zestiende eeuw in Heeze. Hij wordt genoemd in verband met Dierick Peter Lemmens, Lambrecht Willem Bisschops en Margriet Vrancken (vA: p.08). Zijn naam geeft verwarring omdat hij ook wel Henrick Bucx genoemd wordt (vA:p.1982).
Deze naam wordt in ongeveer dezelfde periode (of iets vroeger) ook gedragen door een Henrick/Henricus Buck, of Box, of Craen(en)doncx (genoemd in 1491-’92;van Asten:p.1170). Deze Henric was een zoon van Gielis (of Grelis of Gerart(?)) die op zijn beurt weer een zoon was van Wouter (of Walteri) Craendoncx (gemeld in 1488-’89;van Asten:p.1703). Deze Henrick was getrouwd met Aleyt Jan Goyaerts, bij wie hij twee zonen kreeg Jacop Henrick Box en Wouter Henrick Box (genoemd in 1490).
We kennen de naam van Henric Jan Claeus echtgenote niet, maar weten wel dat hij een zoon Anthonis kreeg, en mogelijk een andere zoon Jan, een dochter Anna en een dochter Elisabeth, getrouwd met P.Deelen. Het is echter niet uitgesloten dat deze laatste de dochter was van de genoemde Henrick Box/Craenendonx.
Antonis Henricks Jan Claeus alias Bocx is de sleutelfiguur. Hij moet geboren zijn in het begin van de zestiende eeuw en overleed waarschijnlijk voor 1585. Hij was eigenaar van een deel van de St. Jobsakker en is waarschijnlijk dezelfde Tonis die op 5 3 1562 aan Ghijs van Lil beloofde “voor elck vaetsaet van zijn land dat hij .. van Ghijsen … gekocht heeft 50 gld. te betalen over 3 jaar” (vA:p.1079). Antonis huwde Mechteld, zij was de dochter van Jan Philips en Heilwich Jan Michiels. De Philipsen waren betrekkelijk gezien in Heeze; zo werd Mechteld’s broer “Meester Henrick” schepen.
Anthonis en Mechteld kregen kinderen waaronder Jan en Elisabeth en mogelijk Anna. Elisabeth huwde Lambert Goossen van Best, die ook bekend stond onder zijn alias “Bocx”. Dit is dus het geval waar de man de alias van zijn vrouw aan de eigen naam toevoegde (vA: p.1980a). Zij kregen een zoon Jan (vA: p.06). Anna is waarschijnlijk een dochter maar haar relatie is niet duidelijk. Zij wordt genoemd als de dochter van Thonis Henrix Box, en weduwe van Aerdt Peters Verhoeven (vA: p042).
Ook bij deze Antonis Box zijn er mogelijkheden voor verwarring. Zo leefde er in die tijd ook nog een Anthonis Lambert Box (de broer van Jan, van Willem en van Mechtelt die op haar beurt getrouwd was met Hanrick Jan van Asten;van Asten: p. 1118/1120.). Vader Lambert of Lemmen Box was getrouwd met Libbeke. Verder wordt nog melding gemaakt van een Anthonis Box alias Naeten in 1617 (vA:p. 1137).
Alles bij elkaar weten we nog niet veel van deze Jan Klaassens – en zeker niet van hun Katrijnen of echtgenotes. Het is waarschijnlijk dat zij een zekere welstand bezaten. Antonis Hendrick kon met een Mechteld Philips trouwen en daarmee in een welgestelde familie. Ook blijkt dat zij geld leenden en terreinen konden kopen of pachten. Hoewel we geen details hebben, lijkt het dus een geslacht van betrekkelijk onafhankelijke boeren, zoals er wel meer voorkwamen in deze streek van Brabant.
Jan Anthonis Box, de zoon van Anthonis en Mechteld, werd geboren in 1544 en met hem komen we weer op het bekende terrein dat Dudok van Heel in zijn genealogie beschreef. Deze Jan Anthonis gebruikte de naam Jan Claeus niet meer in de stukken die bewaard bleven. Anderen bleven wel de naam Jan Claeus gebruiken; zo was er in 1601 nog een ‘borgemeester’ van Heeze met die naam, en in 1622 een Willem Jan Claeus die overigens beiden uit “De Ven” kwamen – de buurtschap waar de meeste Boxen ook woonden.
Met Jan Anthonis begint echter een nieuwe achternaam. Vandaar dat ik dit deel van de geschiedenis onder een apart hoofdstuk bespreek.
[1]Van Drie, Rob e.a., (1988) Genealogie van stamboom tot familiegeschiedenis, Den Haag (Centraal Bureau voor Genealogie)
[2] Borg(e)meester: volgens Boks (Pers.Comm. 19 – 5 -1994) gaat het om “een borgemeester, belast met het beheer der dorpsfinanciën. Door niet ingewijden wordt deze functionaris dan verward met ons begrip burgemeester. Overigens werden borgemeesters (telkens twee aan twee) steeds voor de termijn van één jaar -desnoods tegen wil en dank- door de schepenen aangesteld. Zij waren hoofdelijk aansprakelijk voor eventuele tekorten en niet geïnde penningen, óók indien dit laatste niet aan hen te wijten viel.” Volgens Meindersma (op.cit. 55) is de term verwant aan borsemeesteren (beurzemeesters), dwz. degenen die “de belastingen hadden te zetten en te innen. In elk dorp waren meerderen aangesteld, die voor hun lastig en moeielijk werk eenige vergoeding ontvingen.” Voor het begrip beurs of borse zie WNT II-2: p.2281ff. Coenen (1989?: 120) meldt: “De borgemeesters werden door de heer benoemd na voordracht van de schepenbank. De schepenen maakten daarvoor een lijstje met de namen van grondbezittende, belastingbetalende inwoners […]”.
Overigens komt de term niet voor in standaardwoordenboeken, zoals in het WNT of in het Woordenboek Middelnederlands. Mogelijk is de term verwant aan het begrip borg, borge of bürge: “hij die zich aansprakelijk stelt” (WNT Deel III-1:548). Volgens de redacteur van het WNT is de term als zodanig niet bekend uit andere stukken (Pers. comm.).