3.2 De Boxhork en Jan Anthonisz Box in Heeze

Waar komt de naam Box dan toch vandaan? Er zijn vele verklaringen, maar ik houd het erop dat het een plaatsaanduiding was, een veldnaam of toponiem. Het is waarschijnlijk dat deze plek niet ver lag van de St.Jobskapel in Heeze, dat wil zeggen “aan het Ven”.

Op 14 10 1587 erven Gijsbert en Peter Henricx Korsten twee driesen (braakliggende akkers) gelegen in de “Boxhorck” uit de boedel van hun vader Henrick Korsten en hun moeder Lucia Joerdaens van Lyl. Peter kreeg een akker achter Sint Job. Het jaar erop verkoopt Peter de twee akkers “Aen de Venne”, die grenzen aan de percelen van Aert Delen, Lambert Box en Jan Monincx (vAsten: p.956).

De term Box is daarmee niet nader verklaard. Het kan te maken hebben met een beukenbos, met buxusbegroeiing of mogelijk met een plek waar bokken gehouden werden. De term komt ook op andere plekken voor in deze streek van Brabant, zoals in Boxven. De term Horck (Middelnederlands: Horic) hangt samen met hoek, zoals in Achterhoek, Bouwhoek (Zie WNT deel VI, p.1326). In Heeze komt de term ook voor in Wollenshorck en Velthovens Horrick.

 

Jan Anthonis Box (1544-na1628): de eerste naamdrager

Terug naar Jan Anthonis Box. Hij werd hoogstwaarschijnlijk “Aen de Ven” in Heeze geboren, rond 1544. Een precieze datum en plaats hebben we niet, maar we weten dat hij 63 jaar oud was in 1607 en dat zijn vader en grootvader op dezelfde plek grond hadden of woonden. Met andere woorden, er is goede kans dat hij in de buurt woonde van die andere Boxen rond de St.Opstapel l. Zijn zus  Elisabeth bij voorbeeld, woonde er waarschijnlijk met het haar man Lambert Goosssens alias Box.

Fig. 3.2 Parenteel van de eerste naamdrager: Jan Anthonis Box

 

De eerste maal dat een Jan Anthonis Box genoemd wordt in de mij bekende stukken is op 15 4 1569. Hij is dan executeur testamentair van Michielke Aerdt Bax samen met Jan Wouter Woeyten, zijn zwager. Hij ontvangt daarvoor drie gulden. Is dit dezelfde Jan Anthonis? Het valt niet uit de stukken op te maken. Geen uitsluitsel dus, en het is goed mogelijk dat in de volgende punten deze onduidelijkheid over één Jan (Anthonis) Box of een andere blijft doorspelen. Het is immers mogelijk dat het een neef of oom betrof (bv. een Jan Jan Claeus alias Box).[1]

Zekerder is dat ‘onze’Jan Anthonis Box op 13 maart 1574 een akker kocht aan ’t Heezerven naast Aert Peters Verhoeven en dat ook grensde aan een akker die reeds in zijn bezit was. Hij breidde zijn bezit in de buurt dus uit. Deze Aert Peters Verhoeven komt diverse malen terug in de stukken betreffend Jan Anthonis, die momber (of voogd) wordt over Aerdt’s “onmondige kynder” in 1586. Dat lag voor de hand, want Jan was hun oom; zijn zuster Anna was immers getrouwd met deze zelfde Aert. Als momber verkocht hij een stuk land “Het Heytvelt”, dat ook weer bij de St. Jobs Capelle lag en grensde aan zijn eigen land.

Een tweede buur was Jan Gerrit Jan Leiten alias Bussen, die dus ook Aen de Ven woonde. Het alias kan slaan op een stuk land “De Bussenbeempt”. Jan Anthonis erft de helft van dit goed aan de Venredijck. De aantekeningen van Van Asten zijn op dit punt niet geheel duidelijk. Het kan betekenen dat de andere helft naar de drie kinderen van Jan Gerit Bussen ging. We weten dat Jan Anthonis gehuwd was met Marijke Gerart Bussendr en mogelijk was dit een zuster van Jan Gerrit. In dat geval betekent het dat Jan en Marijke reeds gehuwd waren op het moment van deze erfenis. Aangezien geen duidelijke datum beschikbaar is[2], kunnen we het slechts plaatsen op de periode 1560- 1580. Jan Gerit had waarschijnlijk een dochter Libbeke, waarvoor Jan Gerit Teuwens tutor (momber?) was. Hij heeft in augustus 1588 “helmelingen … gequiteerd [aan] Jannen Box synene oom aangaande hun portie van derde gedeelte van die rente van 12 gld.”[3]. Genoemde rente was afkomstig uit een huis aan de Ven, waarover Mr Jan van Lyll een cijns aan de kinderen van Jan Bussen betaalde.

Daarmee komen we op een derde buur, Meester Jan van Lil (Lyl, of Lyll), een generatiegenoot van Jan Anthonis (hij stierf voor 1626)[4]. We kwamen de naam Van Lil al eerder tegen, namelijk toen Antonis Henrick Jan Claeus land kocht van Gijs van Lil. Mr. Jan is gehuwd met Lucia, mogelijk is dit een dochter van Mr. Henrick Philips, de broer van Jan Anthonis’ moeder Mechteld. De families Box (Jan Claeus) en Van Lil waren dus buren en waarschijnlijk verwant. In september 1588 verkoopt Mr. Jan aan Jan Anthonis “huys schuer en aengelach aen de Venne” waarop de cijns aan de kinderen Bussen betrekking had en die was geregeld in een brief van 1582. Dit huis lag naast het perceel van Jan Anthonis. In 1589 koopt Jan Anthonis nog een stuk land van Mr. Jan, namelijk een “groese aen de Dyckbeempt”[5] Ook deze aankopen betreffen uitbreidingen rond het erf van Jan Anthonis bij de St.Job’s kapel.

Alles bij elkaar koopt Jan Anthonis nogal wat grond en dit is misschien een indicatie van zijn toenemende welstand. Het kan zijn dat dit samenhangt met een erfenis van zijn vrouw, of mogelijk via zijn moeder. Een andere indicatie is dat hij in 1596 648 gulden ontvangt en bij diverse financiële transacties betrokken is. In 1599 verzoekt hij de schepenen van Heeze om terugbetaling van obligaties ter waarde van 464 gulden. Het is mogelijk dat hij ook borgmeester was in 1604.

Even aangenomen dat er in het laatste kwart van de zestiende eeuw één Jan Anthonis Box aan de Ven woonde, dan kunnen de in Figuur 3.1 genoemde percelen met hem in verband worden gebracht.

            Figuur 3.2 Overzicht van percelen in Heeze

genoemd in relatie tot Jan Anthonis Box(JAB)

(1574-1618)

13 3 1574: JAB koopt akker aan ’t Heezerveen (naast Aert Peters Verhoeven en een stuk land van hemzelf) (vA 1099)

voor 1580: Erf JAB grenst aan een perceel van Jan Gerrit Jan Leitenzn alias Bussen “a/d Ven” (1. JAB 2. Kathrijn Goyens 3. Heilke Dierick Back (vA 0106)

na 1580: JAB erft de helft uit een stuk beemd aen Venredijck “den Bussenbeempt” (samen (?) met Jan Gerit Bussen (vA: 033)

na 1580: JAB was buur van Mr Jan van Lill soen Jans van Lill en Jan Hanrick Gobbels alias van Velthoven; het betreft een perceel ‘aen de Ven in den Velthoevens horrick’

 7  5 1586: locatie stuk land van JAB aan St Job

10  9 1586: koopt van Mr Jan v.Lyl een groese a/d Dyckbeempt (p991)

15  2 1587: koopt ‘een stuck groese “het Hulsbroeck” 2 vaets, te Heeze langs Willem Maes’

 5  9 1588: Mr Jan van Lyl ‘vercocht aan Jan Box, huys schuer en aengelach a/d Venne … gelegen langs Jan Anth’s Box zn met kinderen’

29 10 1588: locatie van een perceel dat grenst aan “Den Leenen Eckerken beneden neven Jan Boxzijde”

14  4 1601: JAB erft helft van een beempt “Duvelsbroick” (?)

 14 5 1611: Rechter beslist dat de door JAB voortijdig gegeven woning & St Godsakker aan G H vVelthoven en Heylke Jan Box dr. door hen mag worden behouden (Dudok 1969: 19)

11 10 1612: Jan Box zat aan bij een maaltijd van Heer Hendrik waarbij de kinderen van wijlen Philip Joachim Philips hun erfgoed vercochten (waaronder een groese Den Dyckbeempt) (vA: 0368)

 2  5 1613: JAB (met kinderen) perceel grenst aan dat van Jan Lambert Box (~Aryke) (vA: 0161)

 2  4 1614: JAB koopt ‘4 lopensaet 32 weyen moers voor 50jaar, alleen het moer zonder de grond te Huechten’; “Bocx heeft betaelt … 348 gld.”

24  9 1615: JAB krijgt een stuk land “opgedragen” (overgedragen) te Leende “in de Speel” plus een stuk land “Het Groot Breetven” en het “Breetven” door Joorden Joosten Cocx (voor 174 gld.) (vA:627)

 3 10 1618: JAB doet erfdeling van de volgende goederen:

 – aan Jan Box: dat woonhuis met het aangelag; dat Dijckbeempt na de Venderbrug toe naast de Venderdijck; dat boomenlandt en de halve Boxdries de zijde neven Meeus Box erf.

 – aan Anthonis Box soen en Jan Loeffen Ariens als man van Marijke Jan Box dr. en Goyart Jan Rucken in de naam en vanwege het onmondige kind wijlen Libbeke Jan Box dr. kregen ten deel: de schuur met het huysken; de halve Bussenbeempt, de sijde naar de brugge; de Dijckbeempt neven die Putten; dat Hulsbroeck naar de Oisterdijk; de halve Boxdries, de zijde naar St.Jop; de ecker na St. Jop.

Enkele zaken vallen op. Allereerst de aankopen, die vooral tussen 1580 en 1590 plaatsvonden. Naast het land dat hij geërfd had, kreeg hij zo betrekkelijk veel land. Ten tweede de locatie rond St Job en daarmee het buurtschap De Ven. Er woonden daar meer Boxen, zoals Lambert en Meeus waarvan we niet weten of ze familie van Jan Anthonis waren. Ten derde de spreiding van zijn bezittingen: het Hulsbroek bij de Oosteriksedijk ligt op twee kilometer afstand ten zuidoosten van De Ven; het Breetven op ongeveer dezelfde afstand ten zuidwesten. Indien de Bussenbeempt bij de Venderbrug lag, was dit op minder dan een kilometer hemelsbreed. De Duvelsbroek heb ik niet kunnen lokaliseren, evenmin als Huechten.

Uit de erfdeling blijkt ook dat hij aan twee partijen een deling maakt. Het is dus waarschijnlijk dat dit de kinderen uit twee huwelijken betrof. Zijn eerste huwelijk was met Marijke Gerart Bussendr. en kan op zijn vroegst rond 1565 hebben plaatsgevonden. Hij kreeg daaruit waarschijnlijk twee kinderen: Heylke en Jan. Het tweede huwelijk, met Jenneke Ruyevens, vond voor 1600 en waarschijnlijk rond 1590 plaats; daaruit kwamen drie kinderen: Anthonis, Marijke en Libbeke. Jenneke overleed in 1603. De verhouding tussen de kinderen uit de twee huwelijken was slecht en leidde tot minstens twee rechtszaken.

Zo blijkt uit het Rechterlijk Archief Heeze[6], dat op 14 mei 1611 een zaak diende tussen Jan’s dochter Heylke (eerste huwelijk) en de kinderen uit het tweede huwelijk over een door Jan voortijdig gegeven woning aan haar en haar man, plus de St.Godsakker. Kennelijk ging Jan ervan uit dat hij dit erfdeel vrij aan hen kon geven. De rechter stelde Heylke in het gelijk en zij en haar man Goyaert van Velthoven konden er blijven wonen. Overigens blijkt uit het feit dat Anthonis partij was in de zaak, dat hij in 1611 volwassen moet zijn geweest en dus in of voor 1590 geboren moet zijn.

Maar het deed de verhoudingen geen goed. Rond 1620 was het weer bonje, maar nu tussen de kinderen uit het tweede huwelijk en Jan zelf. Enige tijd ervoor (op 3 oktober 1618) had hij de definitieve erfdeling gemaakt[7] die in Figuur 3.1 reeds werd genoemd. Uit deze zaak is een Verclaeringe voor Jan Thonis Box bewaard gebleven die de heer Van Asten zo vriendelijk was me toe te sturen. De taal en de toon zijn  zo bijzonder dat ik hem graag in Figuur 3.2 in extenso weergeef.

 

             Fig. 3.2 Verclaeringe voor Jan Thonis Box [8]

Den selven voersr. Jan Box seecht ende verclaert hoe dat Anthoenis Jan Box sijnen eygenen soene ende Jan Loeffen sijnen swager intenteren ende hem Jannen voersr. met zekere processen in sijnen vuytersten ouderdomme wel tusschen die tachentich ende tnegentich jaeren oudt wesende –

 tenemaele tot sijnen groeten verdriet ende ongenuechte in sijne oude daegen den welcken behoirden ongequelt te bliven van andere vreemde persoenen, hoe vele te meere van sijne eygen kinderen die welcke van Godts ende rechtswegen behoirden hennen vader in sijnen vuyterste noot ende ouderdomme in alles te succureren ende te wesen den stock van sijnen ouderdomme,

 te meer oyck dat hij deselve sijne kinderen eerlijcken ende vroeme nae deser werelt heeft opgevoyt ende tot enen eerlijcken staet in den houwelijck heeft gebrocht ende oyck loffelijcken heeft gedoteert boven ennige van sijne gelijcke nabueren sulx dat hij nyet en weet waer mede oft waer inne hij deselve sijne voersr. kinderen ennichsins vercort soude moegen hebben meer als ennige ander ouders honnen kinderen souden moegen gedaen hebben

 ontkennende daeromme wel expresselijcken mede oyck protesteertvan allen tgene sijne voersr. kinderen tegens hem soe in recht als buytens rechts sijn agerende

 ende omme alle voirdre verdriet ende groete ongerechticheyt in sijnen vuytersten ouderdomme te ontgaenende sijne voersr. kinderen in honne groet ongelijck te voercomen

 is tevreden ende presenteert henne gepretendeerde differentien ende geschillen te submitteren int seggen van goede mannen om voerts ongerust te moegen bliven ende allen tgene bij de goede geërde mannen sal worden wederzijden verclaert sal tselve aechtervolgen ende naegaen ende bij weygeringe protesteert voor Godt ende die justitie etc. over ende tegens sijne voirsr. …eren ingevalle van voerder moyten ende verdriet ….hom dierhalven meere mochte overcoemen … sijne voersr. kinderen aengedaen worden

 Bron: Streekarchief Eindhoven Bijlage bij RA Heeze R 390 (rond 1620)

 

Wat was er aan de hand? Twee van zijn kinderen uit het tweede huwelijk, Anthonis en Marijke, waren een proces tegen hem begonnen. Jan beklaagt zich hierover en legt de zaak ter arbitrage voor aan een commissie van wijze mannen. De verklaring zegt niet waarover het geschil gaat, noch waar het dient. Het laatste deel van de verklaring was kennelijk onleesbaar voor de heer Van Asten die de transcriptie verzorgde.

Wat blijkt hier uit? Allereerst worden er een aantal personen niet genoemd en dat kan op zich zelf interessant zijn. Er is geen verwijzing naar het in 1618 nog onmondige kind van Libbeke. Evenmin is er een verwijzing naar de moeder van de kinderen. Het blijkt ook dat Jan Anthonis in 1620 nog in leven en kennelijk nog goed bij zijn zinnen was, anders was hij waarschijnlijk niet een serieuze partij geweest in een geschil. Hij mag dan wel niet zo oud geweest zijn als hij verklaart (hij was 76), maar een respectabele leeftijd had hij.

De verwijzingen naar een goede en vrome opvoeding verwijzen misschien naar een godsdienstig geschil tussen de generaties. Zoals hierna zal blijken heeft zoon Thonis in deze periode duidelijke protestantse bindingen. Hij staat bekend als ‘de ketter Teunis Jansen Box’ en het is mogelijk dat dit een afstand geschapen heeft tussen vader en zoon.

Het meest waarschijnlijke blijft echter dat de twee genoemde kinderen eenvoudig niet genoegen namen met de erfdeling van 1618 en daarop hun vader in rechte aanspraken. Dat was al eens gebeurd in 1611 over een ander huis. Het betekende in feite dat de oude Jan twee huizen toebedeelde aan de twee kinderen uit het eerste huwelijk … en een schuur aan die uit het latere. Er is op zijn minst reden voor enige verwondering.

Jan Anthonis Box: de man die een groot deel van de Tachtigjarige oorlog meemaakte en desondanks zijn vermogen waarschijnlijk kon doen toenemen. Hij moet de wisselvalligheden van de oorlog hebben ervaren, de diverse bezettingen, de belastingen, de plotselinge onveiligheden. We weten er weinig van. Wel weten we dat hij de laatste katholiek moet zijn geweest in deze lijn. Met zijn zoon Tonis Jansen Box komt de reformatie de familie binnen en daarmee een andere levensbeschouwing en andere beroepen.

 

 



    [1] Er zijn in Heeze/Leende in deze periode vrijwel zeker dus twee personen genaamd Jan Anthonis Box (JAB). Er was een JAB in 1558 die rond die tijd getrouwd is geweest met een Wouter Woeytens dochter, of was een zus van hem met deze Jan Wouter gehuwd. Nu wordt rond 1558 melding gemaakt van een Elsbeen Jan Woeytendr. die getrouwd was met een Jan Box (zie Van Asten – Losse Vellen). Indien het ‘onze’ Jan betrof zou deze op zijn 14e getrouwd zijn, hetgeen me niet erg waarschijnlijk lijkt. Met andere woorden: het kan zijn dat er rond die tijd in Heeze twee personen waren met de naam Jan (Anthonis) Box. Daar komt nog eens boven op dat het hier een Jan Woeytensdr. betreft een geen Wouter Woeytensdr. Voorzover bekend waren er echter geen zusters van onze Jan Anthonis met een Jan Wouter gehuwd. Resten dus twee mogelijkheden, het betrof een vooralsnog onbekend huwelijk van onze Jan Anthonis of het betreft een andere Jan Anthonis.

Ook woonde in Someren een zekere JAB gehuwd met ene Ida (in 1626).

Daarnaast zijn er een aantal personen die in de schepenboeken bekend staan als Jan Box. Dit betreft allereerst een zoon van JAB waarover geen andere gegevens bekend zijn dan dat hij genoemd staat in een erfdeling gemaakt door JAB in 1618. Het is mogelijk dat dit dezelfde JB is die Seyke Lodewijcks huwde en dat hij dezelfde is als een borgemeester uit De Ven in 1619.

Ook wordt nog genoemd een Jan Goyaert Box, eigenaar van Den Silleman, waarschijnlijk levende voor 1580 (Van Asten p.06). Verder maakt Van Asten melding van ene Jenneke Jan Box, mogelijk gehuwd met Jan Yervens, overleden na 1663, van ene Jan Lambert Box (gehuwd met Arike Jacob Boeren en overleden tussen 1607 en 1612) en een Jan Dielis Box (geboren rond 1599 en overleden na 1649, gehuwd met Catalijn, wonende in Strijp te Leende).

 

    [2] zie: Cijnsboek in Kasteelarchief Heeze, 1560-1580, nr.8-1, fol.48

    [3] zie: Van Asten p.955; het is niet duidelijk hoe de verwantschaprelatie ligt aangezien hier gesproken wordt van ‘oom’, terwijl het volgens de in de text geuite veronderstelling een zwager was.

    [4] zie Van Asten: p.742

    [5] Zie Van Asten p.991

    [6] No. 92, p.59-60, aangehaald door Dudok, 1969: 19

[7] Streekarchief Eindhoven RA Heeze 390, dd. 3 10 1618; ontvangen van A van Asten (mei 1995).

[8] Streekarchief Eindhoven Bijlage bij RA Heeze 390, ontvangen van A van Asten (mei 1995).